Należy rozróżnić sytuację dziecka, które urodziło się w czasie trwania małżeństwa, a sytuację dziecka pozamałżeńskiego.
W pierwszym przypadku obowiązuje domniemanie, że jeśli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania, pochodzi ono od męża matki. Oznacza to, że nawet jeśli ojcem jest inny mężczyzna, za ojca uznawany jest aktualny małżonek matki. Jedynym sposobem obalenia tego domniemania jest wystąpienie do sądu z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa. Dopiero w razie uwzględnienia takiego powództwa prawomocnym wyrokiem, staje się możliwe uznanie lub sądowe ustalenie ojcostwa, które stwierdzą, że ojcem dziecka jest inna osoba.
W drugim przypadku, gdy dziecko nie urodziło się w czasie trwania małżeństwa, stwierdzenie jego pochodzenia jest możliwe poprzez uznanie bądź sądowe ustalenie ojcostwa.
Uznanie ojcostwa następuje przez złożenie oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego przez mężczyznę, które matka dziecka potwierdza jednocześnie albo w terminie trzech miesięcy od dnia złożenia oświadczenia przez mężczyznę. Złożenie takiego oświadczenia jest możliwe również przed konsulem za granicą, przed sądem opiekuńczym, a w razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki i dziecka lub mężczyzny oświadczenie może zostać zaprotokołowane przez notariusza, albo złożone do protokołu wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka, sekretarza powiatu bądź gminy.
Czy kierownik USC może odmówić przyjęcia oświadczenia?
Tak. Jeżeli kierownik urzędu stanu cywilnego stwierdzi, że oświadczenie jest niedopuszczalne albo powziął wątpliwość co do pochodzenia dziecka, odmówi jego przyjęcia.
Może to dotyczyć sytuacji, gdy pochodzenie dziecka zostało już wcześniej ustalone bądź toczy się w tym przedmiocie sprawa, ale również gdy nie ustalono macierzyństwa matki dziecka, gdy zapadł wyrok zaprzeczający ojcostwo mężczyzny chcącego złożyć oświadczenie, czy dla oświadczenia matki – upłynęły 3 miesiące od złożenia oświadczenia przez mężczyznę.
Oświadczenie może złożyć jedynie osoba, która ukończyła 16 lat i nie ma podstaw do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Jeżeli osoba nie osiągnęła pełnoletności albo została częściowo ubezwłasnowolniona może złożyć oświadczenie jedynie przed sądem opiekuńczym.
Czy takie oświadczenie można cofnąć?
Jeżeli okaże się, że dziecko nie pochodzi o mężczyzny, który je uznał, koniecznym staje się wytoczenie powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Powództwo takie może wytoczyć mężczyzna, który uznał ojcostwo, matka dziecka, dziecko po dojściu przez nie do pełnoletności oraz prokurator.
Mężczyzna, który uznał ojcostwo może wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, ale tylko do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Również matka, która mylnie uważała, że ojcem jej dziecka jest mężczyzna, który uznał ojcostwo, może w 6-miesięcznym terminie od dowiedzenia się o tym zakwestionować uznanie. Jeżeli jednak uchybią tym terminom, pozew zostanie odrzucony i sąd nie rozpozna sprawy. Wtedy jedyną drogą jest zwrócenie się do prokuratora, którego uprawnienie do wytoczenia omawianych powództw nie jest ograniczone żadnymi terminami. Dziecko może wystąpić z powództwem w ciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletności.
Co dzieje się w sytuacji, gdy ojciec nie chce uznać dobrowolnie swojego dziecka albo nie zgadza się na to matka dziecka?
Jeżeli ojciec dziecka nie chce go uznać bądź matka dziecka nie chce potwierdzić oświadczenia ojca, dopuszczalne jest sądowe ustalenie ojcostwa. W takim wypadku sąd ustala kto jest dla dziecka ojcem biologicznym czyli genetycznym. Może to nastąpić dopiero po urodzeniu dziecka. W tym celu zarządza postępowanie dowodowe, które polega w szczególności na przeprowadzeniu badań DNA, badań grupy krwi, przesłuchania matki i potencjalnego ojca, jak i innych świadków czy dowodów z dokumentów.
Powództwo może wytoczyć matka dziecka i ojciec biologiczny – ale oboje nie mogą wystąpić z takim żądaniem po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Niezwiązani terminami są dziecko i prokurator, którzy również są legitymowani do złożenia pozwu. Ciekawostką jest, że dawniej mężczyzna twierdzący, że jest ojcem dziecka, nie mógł wytoczyć powództwa o ustalenie ojcostwa. Na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego, stan prawny został jednak zmieniony.
Jakie są skutki uznania i ustalenie ojcostwa?
Najważniejsze skutki prawne uznania i ustalenia ojcostwa związane są z powstaniem stosunku prawnego ojcostwa, z czym wiąże się sprawowanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, jak i możliwość dziedziczenia po sobie osób, które do tej chwili nie były uważane za strony stosunku rodzicielskiego. Skoro ojcostwo określonego mężczyzny zostaje uznane lub prawnie ustalone, niedopuszczalne staje się także uznanie i ustalenie ojcostwa innego mężczyzny.